Hoe beïnvloeden de seizoenen ons?
Herstel en motivatie in zomer lastiger bij onregelmatige werktijden
In de wereld van biologische ritmes, waar de tijd wordt gemeten in cycli van activiteit en rust, is er een fascinerend fenomeen; infradiane ritmiek. Dit fenomeen beïnvloedt ons leven op een schaal die groter is dan we ons vaak realiseren. Het is een cyclisch patroon dat langer duurt dan een dag, en dat ons gedrag, onze emoties en onze gezondheid op verschillende manieren beïnvloedt. Een van de meest bekende voorbeelden van infradiane ritmiek is de menstruatiecyclus. Deze cyclus, gemiddeld ongeveer 28 dagen lang, wordt gecoördineerd door een complex samenspel van hormonen, waaronder oestrogeen en progesteron.
Minder slaap in de zomer
Daarnaast zijn er tal van andere infradiane ritmes die ons leven beïnvloeden. Denk aan het seizoensgebonden ritme van slaap, dat wordt beïnvloed door veranderingen in daglicht en temperatuur. In de zomer slapen we gemiddeld zo’n drie kwartier korter ten opzichte van de winter. Ook is onze slaap in de zomer minder vast; we worden ’s nachts wat vaker wakker waardoor de slaap wat minder efficiënt is.
Honger en verzadiging
Of het ritme van honger en verzadiging, dat nauw verbonden is met onze stofwisseling en voedingsgewoonten. Zonder dat we er ons bewust van zijn, veranderen onze eetgewoonten met de seizoenen. In de lente en zomer kiezen we vaker voor koolhydraatrijke, vetarme voeding. In de herfst en winter is die balans andersom: dan zitten er minder koolhydraten en meer vetten in onze maaltijden. We krijgen daardoor ook zo’n 300 kcal meer binnen ten opzichte van de zomer. Instinctief zijn we nog steeds bezig een ‘voorraadje’ aan te leggen om de koude periode door te komen.
Onregelmatig werk en de seizoenen
Ook nu staan we weer voor een seizoenswisseling. De lente heeft zich al een paar keer voorzichtig aangekondigd en we gaan waarschijnlijk weer een zonovergoten en warme periode tegemoet. Veel mensen hebben positieve associaties met deze tijd van het jaar. De lente en zomer zijn bijna synoniem aan vrolijkheid, optimisme, ontspanning en meer energie. Maar dat geldt niet per se voor iedereen. Er is een doelgroep die de komende periode anders ervaart: mensen die in onregelmatige diensten werken.
Vragenlijstonderzoek onder ploegendiensten
In de afgelopen 10 jaar hebben we veel vragenlijstonderzoek gedaan bij deze doelgroep. Vragen die onder andere gaan over motivatie op het werk en herstel tijdens vrije dagen. De vragenlijsten zijn door het hele jaar afgenomen en daarin zien we duidelijke verschillen terug tussen de seizoenen. In onze dataset hebben we een groep van 526 medewerkers geselecteerd op basis van homogeniteit: ze werkten allemaal in dezelfde fabriek in de sector Petrochemie en in hetzelfde rooster: een kortcyclisch, voorwaarts roterend vijfploegenrooster beginnend met twee ochtenddiensten, dan twee avonddiensten, twee nachtdiensten en daaropvolgend 4 dagen vrij. Na afloop van de reeks van in totaal zes diensten ligt het biologische ritme bij deze medewerkers wat uit het lood, vanwege de steeds wisselende tijden van werken, slapen en eten. In onze lijst zitten vragen die gaan over de mate waarin medewerkers daarna, in hun vrije tijd, in staat zijn om weer in hun eigen ritme te komen. Een fenomeen dat in de wetenschap wordt aangeduid met de term entrainment (ritme aanpassing), een voor deze doelgroep belangrijke indicatie van herstel.
Lastiger in het ritme komen in de zomer
Als we kijken naar de mate van entrainment over de seizoenen, wordt duidelijk (zie figuur 1) dat met name in de lente en zomer de mate waarin medewerkers in staat zijn weer in hun eigen ritme te komen, zo’n 12 tot 15 procent lager ligt ten opzichte van de winter. Een mogelijke verklaring daarvoor is dat medewerkers in de ochtend, na hun nachtdiensten op weg naar huis, al volop blootstaan aan daglicht wat op dat moment de biologische klok nog wat verder in de war brengt. In de winter daarentegen is het nog donker op deze tijdstippen.
We zien ook dat de zomer voor deze groep medewerkers in onregelmatige diensten een relatief ongunstige uitwerking heeft op de werkmotivatie. Ten opzichte van de andere drie seizoenen is de motivatie op het werk juist lager op het moment dat de zon buiten vrolijk schijnt.
Conclusie
De komende periode van goed weer pakt per definitie niet voor iedereen goed uit. Medewerkers in onregelmatige diensten hebben in de lente en zomer juist meer moeite met herstel en motivatie. Uit deze analyse, waarin we keken naar de invloed van de seizoenen, blijkt maar weer eens dat voor deze doelgroep andere ‘regels’ gelden dan voor mensen die alleen overdag werken. Gezondheid, vitaliteit en inzetbaarheid zijn als uitgangspunten voor alle werkenden gelijk, maar hebben voor ploegendienstmedewerkers echt een andere betekenis en daarmee ook een andere aanpak nodig. Vanwege de verschillende effecten van de seizoenen op mensen met onregelmatige werktijden, is het belangrijk dat we niet uitgaan van aannames maar dit goed monitoren en meten.
Auteur Dr. Alexander van Eekelen – Fitter Nederland
Dit stuk is tot stand gekomen in de samenwerking van het Dag en Nacht Vitaal programma tussen Aon en Fitter Nederland.